Witdrukdenken gaat uit van het idee dat mensen en organisaties constant op elkaar reageren en daarom constant veranderen.
Mensen en organisaties vormen samen een groot systeem, opgebouwd uit onmeetbaar veel subsystemen. Niet te sturen, niet te stoppen. Onbeheersbaar. Omdat het proces geen eigendom of eigen initiatief kan zijn, kan er geen doel bepaald worden. Het doel bestaat niet, omdat de weg naar het doel oneindig is. Vanuit het witdrukdenken vinden de meeste veranderingen plaats.
Vanuit witdrukdenken is veiligheid een toevalligheid
Vanuit de optiek van het witdrukdenken is verandering een gevolg van beweging die buiten het gezichtsveld kan afspelen. Oorzaak gevolg is niet altijd even duidelijk, omdat het gevolg een reactie op een reactie kan zijn. Dit behoeft uitleg. Een direct gevolg van de steun van de overheid aan de banken tijdens de kredietcrisis, zorgde ervoor dat de banken overeind bleven. De reactie op de overheidssteun was dus dat de banken de crisis overleefden. De reactie van de reactie was, dat er meer bedrijven gespaard werden. Een mooi voorbeeld van een actie aan het begin van een keten, die gevolgen had voor actoren die zich verderop in de keten bevinden en niet eens direct met de banken in verbinding stonden. Voor het witdrukdenken was het om het even geweest als de banken niet waren gered. Ook dat had beweging in de keten veroorzaakt. De uitkomst was alleen anders geweest.
Er zijn twee standpunten van waaruit het proces kan worden bekeken. Vanuit het individu of vanuit een positie van waaruit het hele proces te overzien is. Reden voor dit standpunt is het zelforganisatieproces. Om te overleven past het systeemzich telkens aan. Dat doen de mensen en organisaties binnen het systeem ook, omdat ze moeten reageren op de verandering. Ook mensen en organisaties moeten immers overleven. Zo ontstaan er telkens nieuwe structuren en gedragswijzen doorontwikkelings-, leer- en evolutieprocessen. Het systeem hervindt zelf zijn optimale dynamische evenwicht (zie o.a. Bicker Caarten, 1998).
Het verlenen van kredieten aan de banken was een poging van overheden zo goedmogelijk om te gaan met een nieuwe situatie. Zouden de overheden niet hebben ingegrepen, dan was er een andere nieuwe situatie ontstaan. Het faillissement van debanken zou ervoor hebben gezorgd dat andere overlevingsinitiatieven waren ontstaan. De kredieten van de overheden hebben de oorzaak van de bankencrisis nu minder belangrijk gemaakt. Een gevolg hiervan kan zijn, dat er opnieuw een bankencrisis ontstaat.
Veiligheid is geen logisch gevolg van overlevingsdrang. Het individu of de organisatie organiseert eigen veiligheid. Het systeem organiseert geen veiligheid. Hetenige dat het systeem doet, is het herbergen van processen. Vormgeving van een auto kan voor inzittenden kans op letsel bij een aanrijding verkleinen, terwijl hetzelfde design de kans op letsel voor de betrokken partij (medeweggebruiker) juist vergroot.
Autonoom
In dit denken vindt verandering altijd autonoom plaats. De Caluwé noemt “Pantarhei: alles stroomt”, “de weg is de herberg”, de flux-metafoor van Morgan (1986) alsvoorbeeld uitdrukkingen van deze zienswijze. Mensen en organisaties veranderenconstant. De keuze voor een mening of gedraging is leidend. Beïnvloeding van hetveranderingsproces is alleen mogelijk degene die verandert dat wil. Een veranderaar of manager heeft hierop dus nauwelijks invloed.
Soort veranderingstraject
Witdrukdenken is volledig het tegenovergestelde van blauwdrukdenken:
- planning is bijna onzinnig;
- sturing is een utopie;
- voor zover het doel bestaat, verandert het constant.
De verandering is onbeheersbaar. Wat mogelijk is, is het faciliteren van wenselijke veranderingen en het bemoeilijken van veranderingen die niet gewenst zijn. Faciliteren moet worden gezien als het helpen oplossen van blokkades en het aanspreken van de innerlijke zekerheid van mensen. Omdat het proces van verandering niet het eigendom van de veranderaar of de manager kan zijn, moet de veranderaar hopen dat de veranderende persoon om hulp, ondersteuning of coaching vraagt.
Witdrukdenken en crisisbeheersing
De komst van social media veroorzaakt vanuit het witdrukdenken de komende jaren veel verandering bij de organisaties die te maken hebben met de Wetveiligheidsregio’s. De hiërarchische bureaucratieën zijn gewend dat verandering top-down plaatsvindt. Veel van de organisaties kenmerken zich door een gesloten cultuur. Het wantrouwen naar de buitenwereld is groot. De burger betrekken bij het proces gebeurt nu niet of nauwelijks. Die situatie zal veranderen:
- De overheid is steeds minder vaak de baas
De samenleving en het openbaar bestuur worden steeds internationaler. Dit is een gevolg van internationale samenwerkingsverbanden, maar ook van de vermarkting. Publiek-private samenwerking is steeds vaker een overeenkomst met bedrijven die niet Nederlands zijn. Het beeld van de overheid als centrale en sturende partij dient te worden bijgesteld. - De burger zet de overheid steeds vaker aan de kant
Doordat de bevolking zich met de moderne middelen (internet) gemakkelijk kan organiseren, verandert de rol van overheid. Een directieve instelling kan de overheid zich niet meer permitteren, omdat het soms moet vragen mee te mogen praten.
Netcentrisch werken is een mooi voorbeeld van een proces dat zal reageren op de ontwikkelingen in de samenleving. Een van de voorwaarden voor netcentrisch werken is de beperking van de informatiebronnen en de organisaties met wie de informatie gedeeld wordt. Na de aanslagen op de metro in Londen vroeg de Engelse overheid de bevolking foto’s en filmpjes te sturen die in en rond The Tube gemaakt waren op de dag van de aanslag, maar ook in de dagen ervoor. Het waren deze beelden die hielpen de zaak op te lossen. De bezoekers van de Sunset Groove in Hoek van Holland zorgden voor beeldmateriaal aan de hand waarvan aanhoudingen konden worden verricht.
De veranderaar
De veranderaar kan niet zeggen waar het veranderingsproces precies toe zal leiden. De veranderaar kan proberen zo goed mogelijk de vinger aan de pols te houden en getuige te zijn van beweging en verandering. Faciliteren kan door ruimte te bieden aan gewenste bewegingen en blokkades weg te nemen. De boel op z’n beloop laten is niet hetzelfde. Het waarnemen, analyseren en faciliteren vergt veel van een veranderaar. De veranderaar moet patronen herkennen en vooruit kunnen denken doordat hij/zij in staat is de gevolgen van kleine veranderingen in een groter geheel te zien.
De Caluwé over witdrukdenken
Witdrukdenken is ontstaan als reactie op het deterministisch, mechanistisch en lineair wereldbeeld dat is afgeleid van Newton. De chaostheorie, of de theorie van de complexiteit, draait om levende complexe systemen met een beperkte voorspelbaarheid (zie o.a. Capra 1996, Bateson 1984). Een centraal begrip is zelforganisatie. Stacey (1996) definieert het als: ‘Het proces waarin men binnen een systeem met elkaar interacteert volgens de eigengedragsregels zonder dat er een overall beeld is dat duidelijk maakt wat men moet doen of hoe men het moet doen’.
